ANADOLU'DA TÜRK BEYLİKLERİ DÖNEMİ
1243 Kösedağ Savaşı yenilgisinden sonra Anadolu Selçuklu Devleti hızla yıkılmaya doğru gitti.
Moğollar Anadolu'yu işgal ettiler. Anadolu'da karışıklıklar başladı. Devlet otoritesi kalmadı. Bunun üzerine uçlardaki Türkmen beyleri birer birer bağımsızlıklarını ilan ettiler. Anadolu Türk birliği dağıldı. Bir çok beylik kuruldu. Bu beylikler şunlardır;
1. Osmanoğulları (1299-1922)
Osman Bey tarafından Söğüt ve Domaniç çevresinde kuruldu. Diğer beyliklere göre küçük olmasına rağmen idarecilerin kabiliyeti, coğrafi konumu sayesinde kısa zamanda güçlenerek Anadolu Türk birliğini sağladı ve bir dünya devleti haline geldi.
2. Karamanoğulları (1256 - 1487)
Karaman ve Ermenek çevresinde kurulmuştur. Anadolu Selçuklu Devleti yıkılınca Konya'yı alarak başkent yaptılar. Kendilerini Anadolu Selçuklu Devleti'nin mirasçısı görmüşlerdir. Anadolu Türk birliğini sağlamak için Osmanlı Devleti'yle en fazla mücadele eden beyliktir.
II. Bayezid zamanında ortadan kaldırılmıştır.
UYARI:Moğol kültür tesirini kırmak için Karamanoğlu Mehmet Bey, 1277 yılında Türkçe'yi resmi dil olarak kabul etmiştir.
3. Germiyanoğulları (1299 - 1429)
Kütahya, Emet ve Tavşanlı yöresinde kuruldu. Topraklarının bir kısmı I. Murat zamanında çeyiz olarak, bir kısmı da miras olarak II. Murat zamanında Osmanlı topraklarına kaldı.
4. Karesioğulları (1304 - 1360)
Balıkesir ve Çanakkale dolaylarında kuruldu. Orhan Bey zamanında Osmanlı topraklarına katıldı. Bu beylikten devralınan donanma Osmanlılara büyük yarar sağladı. Osmanlılar Rumeli'ye geçişte bu donanmadan yararlandılar.
5. Hamitoğulları (1300 - 1423)
İsparta ve Eğridir çevresinde (Göller yöresi) kuruldu. Beyliğin topraklarının bir bölümü I. Murat zamanında satın alındı. Geri kalan kısmı da II. Murat zamanında Osmanlı topraklarına katıldı.
6. Menteşeoğulları (1261 - 1424)
Muğla ve Fethiye yöresinde kuruldu. Denizcilikle uğraşan bu beylik II. Murat zamanında Osmanlı topraklarına katıldı.
7. Saruhanoğulları (1313-1410)
Manisa ve çevresinde kuruldu. Denizcilikle uğraşan bu beylik I. Mehmet (Çelebi) zamanında Osmanlı topraklarına katıldı.
8. Candaroğulları (1292 - 1461)
Kastamonu ve Sinop çevresinde kuruldu. Denizci olan bu beylik Fatih Sultan Mehmet zamanında Osmanlı topraklarına katıldı.
9. Aydınoğulları (1308 - 1426)
Aydın, Birgi ve İzmir dolaylarında kuruldu. Denizci olan bu beylik II. Murat tarafından Osmanlı topraklarına katıldı.
10. Dulkadiroğulları (1337 -1515)
Elbistan ve Maraş dolaylarında kurulan bu beylik Yavuz Sultan Selim tarafından Turnadağ Savaşı'yla (1515) Osmanlı topraklarına katıldı.
11. Ramazanoğulları (1353 - 1608)
Adana ve çevresinde kuruldu. I. Ahmet zamanında Osmanlı topraklarına katıldı.
12. Taceddinoğulları (1348 - 1428)
Niksar ve çevresinde kuruldu. II. Murat tarafından Osmanlı topraklarına katıldı.
13. Sahipataoğulları (1275 -1342)
Afyon çevresinde kuruldu. Germiyanoğulları tarafından yıkıldı.
14. Eşrefoğulian (1284-1410)
Beyşehir ve çevresinde kuruldu. Ankara Savaşı'ndan sonra İlhanlıların Anadolu valisi Timurtaş tarafından yıkıldı.
15. Eratna Devleti (1335 - 1381)
Sivas ve Kayseri dolaylarında kuruldu. Kadı Burhaneddin tarafından yıkılarak aynı bölgede Kadı Burhaneddin Devleti kuruldu. Bu devlet de Yıldırım Bayezıt tarafından Osmanlı topraklarına katıldı.
UYARI: Yıldırım Bayezıt tarafından Osmanlı topraklarına katılan Karamanoğulları, Menteşeoğulları, Saruhanoğulları, Aydınoğulları ve Germiyanoğulları beylikleri Ankara Savaşı (1402)'ndan sonra yeniden kurulmuşlardır.
Beylikler Döneminin Özellikleri
• Yıldırım Bayezıt döneminde Osmanlı egemenliğine giren bir çok beylik Ankara Savaşı'ndan (1402) sonra tekrar kurulmuştur.
• Anadolu Türk beylikleri, Anadolu'nun Türkleşip İslamlaşmasında önemli rol oynadılar. Anadolu'nun Türk -İslam ülkesi haline gelmesini sağladılar.
• Anadolu Türk beylikleri Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkılması ve Moğollar'ın Anadolu'da egemenliklerinin sona ermesi ile kuruldular.
• İmar çalışmalarıyla Anadolu'yu bayındır hale getirdiler.
ANADOLU SELÇUKLULARI VE BEYLİKLER DÖNEMİNDE TÜRK DENİZCİLİĞİ
• İlk Türk denizcisi Çaka Bey'dir. Çaka Bey İzmir çevresinde bir beylik kurarak donanma oluşturmuştur. Venedik, Ceneviz ve Bizansla savaşmıştır. Çaka Bey, Anadolu Selçuklu hükümdarı I. Kılıç Arslan tarafından zehirlenerek öldürülmüştür.
• Anadolu Selçukluları denizciliğe önem vermişlerdir. Sinop ve Alanya'da tersaneler kurmuşlardır.
• Anadolu beylikleri zamanında denizcilik daha da gelişmiştir. Aydınoğulları, Menteşeoğulları, Karesioğulları, Saruhanoğulları ve Candaroğulları beylikleri denizcilikle uğraşmışlardır.
ANADOLU SELÇUKLULARI ve BEYLİKLER DÖNEMİNDE KÜLTÜR VE MEDENİYET
A. DEVLET YÖNETİMİ
Anadolu Selçuklularında devletin başında Sultan adı verilen hükümdarlar bulunurdu. Şehzadelerin yetişmesine önem verilirdi. Şehzadelere Melik adı verilirdi. Meliklerin en iyi şekilde yetişmesi için Atabey adı verilen tecrübeli devlet adamları görevlendirilirdi.
Devlet yönetiminde birinci derecede hükümdar sorumlu idi. Devlet işleri Divanda görüşülürdü. Divana hükümdar veya vezir başkanlık ederdi.
Ülke yönetim bakımından eyaletlere ayrılırdı. Eyaletlere yönetici olarak Melik (Şehzade) veya vali atanırdı. Eyaletlerde askerlik işlerine Subaşılar, adalet işlerine de Kadılar bakardı.
Sınırlarda yarı bağımsız uç beyleri vardı.
• Anadolu beyliklerinde de devlet yönetimi Anadolu Selçuklularına benzerdi.
B. ORDU
Anadolu Selçuklu Devleti'nde ordu üç bölümden oluşuyordu.
1. Hassa askerleri : Doğrudan hükümdara bağlı olup maaşlı askerlerdir.
2. İkta askerleri : Kendilerine maaş karşılığı toprak verilen devlet memurları ve komutanların yetiştirdiği askerlerdir.
3. Türkmenler: Sınır boylarında bulunan uç beylerinin askerleridir.
Ayrıca Emir-ül Sevahil denilen deniz komutanlarının denetiminde donanma gücü de oluşturulmuştur.
• Beyliklerin askeri kuvvetleri genelde boy veya aşiretlerin kuvvetleri idi.
C. SOSYAL VE EKONOMİK HAYAT
• Halk şehirli, köylü ve göçebe olmak üzere üçe ayrılırdı. Göçebeler hayvancılık, köylüler tarım, şehirlerde yaşayanlar ise ticaret ve zanaat ile uğraşırlardı.
Şehirlerde yaşayan esnaf ve sanatkarlar bir araya gelerek dini ve ekonomik bir tarikat olan ahilik teşkilatını oluşturmuşlardır. Her meslek grubu bir loncaya sahipti. Loncalar, büyük bir mesleki dayanışma gösterirlerdi.
D. TOPRAK
• Anadolu Selçuklularında toprak devletin malı sayılırdı. Dörde ayrılırdı.
1. Has arazisi: Gelirleri hükümdar ve ailesine ait olan topraklardır.
2. İkta arazisi: Hükümdar ve ailesine, devlet adamlarına ve sipahilere maaş karşılığı verilen arazilerdir.
3. Vakıf arazisi: Çeşitli hayır, bilim ve sosyal kurumlar için ayrılan ve bağışlanan arazilerdi.
4. Mülk arazileri: Şahıslara ait olan arazilerdir. Toprak sahibi miras olarak bırakabilirdi.
E. TİCARET
Anadolu Selçuklularında ticaret önemli bir geçim kaynağı idi.
Ticareti geliştirmek için;
• Tüccarların konaklamaları için han ve kervansaraylar yapmışlardır.
• Yabancı tüccarlara gümrük vergisinde indirim yapmışlardır.
• Eşkıya ve korsanların baskınlarından zarar gören tüccarların zararlarının karşılanması gibi tedbirler almışlardır.
Hastaların tedavisi için darüşşifalar(hastaneler), yoksul ve kimsesizlerin ihtiyacını karşılamak için imarethaneler (aşevleri) açmışlardır.
F. YAZI, DİL, EĞİTİM ve EDEBİYAT
Anadolu Selçuklu Devleti'nde resmi dil ve edebiyat dili Farsça idi. Halk ve beylikler Türkçe konuşmuşlardır.
Eğitimin temel kurumları medreselerdir. Anadolu'da ilk medrese Niksar'da Danişmentliler tarafından açılmıştır. Anadolu Selçukluları da medreseleri yaygınlaştırmışlardır.
Bu dönemde yetişmiş, Mevlana Celaleddin-i Rumi, Hacıbektaş-ı Veli ve Yunus Emre birçok eserler bırakmışlardır.
G. BİLİM ve SANAT
Anadolu Selçukluları ve beylikler bilimin gelişmesi için çaba göstermişlerdir. Birçok medrese açılmıştır. Bu medreselerde hem dinî bilimler (Kur'an, tefsir, hadis, kelam, fıkıh, siyer gibi) hem de müsbet bilimler (matematik, tıp, felsefe, coğrafya, tarih, sosyoloji ve gök bilimleri) de okutuluyordu.
Türkler Anadolu'ya yerleştikten sonra Anadolu'nun imarı için Anadolu'yu eserlerle donatmışlardır. Ticaret yolları üzerine hanlar ve kervansaraylar, şehirlere cami, medrese, kümbet, türbe, han, hamam, darüşşifa ve aşevleri gibi bir çok eserler yapmışlardır. Anadolu Selçuklularından ve beylikler döneminden günümüze kalan bazı önemli tarihi eserler şunlardır;
Konya'daki Alaaddin Cami, Sırçalı Medrese, Sultan Hanı, İnce Minare, Karatay Medresesi, Kayseri'deki Çifte Kümbet, Döner Kümbet, Ulu Cami ve Darüşşifa, Aksaray'da Sultan Hanı, Sivas'ta Gök Medrese, Erzurum'da Çifte Minare gibi. Ayrıca oymacılık, nakkaşlık, minyatür, hat, kakmacılık, halı ve kilim dokumacılığı, maden işçiliği de gelişmiştir.